ماجرای کبریت در ایران، از ناصرالدین شاه تا اولین امتیاز کارخانه کبرت سازی
صنعت کبریت یکی از صنایع قدیمی ایران است و قدمت آن به بیشتر از یک قرن می‌رسد. در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه یک شرکت روسی با مشارکت امین‌الملک اولین کارگاه کبریت‌سازی را در تهران دائر کرد که پس از مدت کمی برچیده شد.
گفته می‌شود در جریان مبارزات مشروطیت یک کارگاه ابتدایی توسط حاج میرزا حسین واعظ در شهر تبریز دایر شد که روی قوطی‌های آن شعارهای ملی چاپ می‌شد. مدتی بعد از آن خانواده‌های توکلی و خویی به طور جدی نسبت به اقدام کارخانه و تولید کبریت با کیفیت مرغوب اقدام کردند.
شرکت کبریت ممتاز در سال ۱۳۰۰ شمسی به همت حاج محمد رحیم و حاج محمدباقر خوئی بنیانگذاری شد و مجلس در سال ۱۳۰۲ اولین امتیاز احداث کارخانه را به نام این دو نفر صادر کرد.
شرکت ممتاز با خرید ماشین آلات نیمه اتوماتیک از آلمان در محله باغمیشه تبریز کارخانه را احداث و تولید انبوه کبریت را آغاز کرد. در سال ۱۳۴۰ شمسی به منظور استفاده بهینه از ضایعات چوب، کارخانه نئوپان از کشور آلمان خریداری و نصب شد که با تکمیل و تغییراتی در ماشین آلات هنوز فعال و در حال تولید است.
شرکت کبریت ستاره ممتاز در سال ۱۳۵۰ در جوار کارخانه ممتاز قدیمی احداث و با خرید دو خط ماشین آلات تمام اتوماتیک و بسیار مدرن از شرکت آرنکو سوئد راه اندازی شد.
محصولات کارخانه ستاره ممتاز که با نظارت شرکت کبریت سوئد تولید می‌شد هم طراز کبریت‌های اروپایی بود و تحولی در صنعت کبریت ایجاد کرد.
سه خط دیگر از ماشین آلات تمام اتوماتیک ساخت سوئد نیز در سال ۱۳۵۷ به علت افزایش مصرف کبریت و نیاز بازار به این محصول خریداری و ۵ خط مدرن در سالن‌های جدیدالاحداث در محل فعلی کارخانه در ابتدای جاده تبریز – اهر نصب شد و این شرکت‌ها به بزرگترین تولیدکننده کبریت در ایران ارتقاء یافتند.
این شرکت‌ها بعد از انقلاب اسلامی کارخانه‌ای را در شهر مشکین احداث کردند که اکنون محصولات آن به نام کبریت مشکین تولید و به بازار عرضه می‌شود.
کارخانه کبریت‌سازی ممتاز با توجه به تاریخی بودن در حوزه کبریت‌سازی ایران اکنون موزه‌ای را نیز برای گردشگران راه اندازی کرده است. موزه کبریت تبریز که در محل کارخانه کبریت‌سازی ممتاز بنا شده شامل کلکسیونی از کبریت‌ها، عکس و شجره‌نامه موسس‌ها و نوادگان و وراث آنها، عکس‌هایی از دوران مختلف کارخانه کبریت سازی، آلبوم عکس از عکس‌های قدیمی کارخانه، ماشین‌های تایپ قدیمی، تلفن‌ها، دستگاه‌های سختی سنجی کبریت، دستگاه‌های ساخت و پرس کبریت و … است.
مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان‌شرقی درباره این موزه با بیان اینکه مجوز رسمی موزه «کبریت ممتاز تبریز» به عنوان نخستین موزه کبریت کشور صادر شده است گفت: مجوز رسمی فعالیت نخستین موزه کبریت کشور به نام «فرخ رحیم زاده خویی» رئیس هیئت مدیره کارخانه تحویل شد.
موزه کبریت ممتاز تبریز نخستین موزه کبریت کشور، اولین موزه صنعتی آذربایجان شرقی و چهارمین موزه خصوصی در تبریز است.
تصاویری از این کبریت سازی و موزه آن را در زیر ببینید:
کبریت سازی توکلی؛ ۱۰۰ سال خاطره بی‌خطر
کبریت توکلی که شعار کبریت بی‌خطر بین عموم مردم معروف است در سال ۱۲۹۷ به دست حاج علی عسگر توکلی راه اندازی شد. پس از او فرزندش تقی توکلی مالک این کارخانه مشهور کبریت‌سازی ایران بود.
شعار بی‌خطر برای کبریت، شعاری بود که بعدها تبدیل به مثل و به حافظه ادبیات فارسی اضافه شد و آدم‌های بی‌اثر را کبریت بی‌خطر می‌خواندند. اما کبریت توکلی یکی از پر اثرترین کارخانه‌های کشور بوده که پس از صد سال فراز و نشیب همچنان فعال و بخشی از تاریخ فعالیت صنعتی ایران است.
کبریت توکلی با سال‌ها خلاقیت در طراحی جعبه‌های متفاوت برای کبریت تبدیل به یکی از اشیای کلکسیونی شده است. مجموعه‌دارهای زیادی در کشور سرگرم جمع‌آوری قوطی کبریت‌ها هستند و بخشی از مجموعه آنها به کبریت توکلی اختصاص دارد. تصاویر ثبت شده روی کبریت توکلی به نوعی تاریخ نگاری نیز محسوب می‌شود و بسیاری از اتفاقات و یادمان‌های تاریخی و فرهنگی روی آن جعبه‌ها نقش بسته است.
تقی توکلی پیش از این در مصاحبه‌ای با مجله کارخانه‌دار درباره وضعیت کارخانه کبریت توکلی گفته است: «حاج علی عسگر توکلی کارخانه کبریت‌سازی را تأسیس می‌کند، اما پس از چند سال، بعضی دوستان برای ما مشکلاتی ایجاد کردند و کارخانه مدتی بسته شد. کارخانه ما را در تبریز مهروموم کردند و پدرم در سال ۱۳۱۳ دست مرا گرفت و رفتیم تهران. اما این مردم بودند که نام کبریت توکلی را در آن سال‌ها زنده نگه داشتند. سقف کارخانه را سوراخ کرده بودند و شب‌ها می‌رفتند صدتا دویست‌تا جعبه کبریت درست می‌کردند می‌دادند به بازار که بگویند هنوز کبریت توکلی هست! پدر من آدم اهل ذوقی بود، شعر می‌گفت، مبتکر بود، متفکر بود. درباره کارخانه هم می‌گفت ما این را ساختیم که همه نان بخوردند. بالاخره، سال ۱۳۱۳ به تهران آمدیم و در خیابان ناصرخسرو کوچه خدابنده‌لوها، منزل معتصم‌الملک، دو تا اتاق اجاره کردیم. تا اینکه در سال ۱۳۱۷، در تهران به پدرم می‌گویند که کار کارخانه‌ات درست شد و می‌توانید دوباره آن را راه‌اندازی کنید.»
او درباره ادامه کار این کارخانه نیز گفته است: « در سال ۱۳۳۷ هم‌زمان با درگذشت پدرم، از آمریکا به ایران بازگشتم. البته زمانی هم که برگشتم من را ممنوع‌الخروج کردند. خلاصه آمدم و با متقاعد کردن برادرانم، دست به اصلاح ساختار و نوسازی کارخانه کبریت توکلی و توسعه کارخانه برق توکلی (نخستین کارخانه برق خصوصی ایران) زدیم. برای کارخانه کبریت‌سازی، دستگاه عظیم اتوماتیک را که ترکیبی از تکنولوژی فرانسه، آلمان و آمریکا بود، از آلمان خریداری و نصب کردیم. کارخانه دایر است اما تولید آن به یک چهارم کاهش یافته است. به هر حال کبریت رفتنی است. به همین علت من ۶ تا کارخانه دیگه در کنار کبریت‌سازی دایر کرده بودم. کبریت ضعیف می‌شود اما از بین نمی‌رود. ولی مسلما دیگر نمی‌تواند ۱۰۰۰ تا کارگر را کار بدهد یا سه میلیون قوطی بسازد. بنابراین من آن سال‌ها پیش‌بینی کرده بودم و ۱۲۷ هزار مترمربع زمین در منطقه صنعتی تخصیص داده بودم به کارخانه‌های جدید.»
